АҚШ Мемлекеттік департаменті әлемдегі адам құқықтары туралы 2023 жылғы кезекті баяндамасын жариялады, онда әлемнің түрлі елдерінде, соның ішінде Қазақстанда адам құқықтарының бұзылуына шолу жасалған.
Баяндамаға берген түсініктемелерінде АҚШ Мемлекеттік хатшысы Э. Блинкен елдердің БҰҰ-ның Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының ережелерін орындауына негізделген АҚШ-тың сыртқы саясаты үшін адам құқықтарын ілгерілету басымдығын қайта растады.
Ол Ресейдегі, СУАРДАҒЫ, Тәжікстандағы, Әзірбайжандағы және Газа секторындағы адам құқықтарының жағдайына егжей-тегжейлі тоқталып, Израильдің өз қауіпсіздігін қамтамасыз ету құқығын мойындады.
Жақсартулар Америка Құрама Штаттары ЛГБТ құқықтарын қорғау бойынша заңнамалық пакеттер қабылданған елдерде ғана атап өтілді.
Қазақстан бойынша баяндама мәтінінде американдық сыртқы саяси ведомство Қазақстанның азаматтарымыздың әлеуметтік-экономикалық құқықтарын қамтамасыз ету жөніндегі жұмысына нашар баға берген жоқ.
Оң жағынан, елдің саяси өміріне қатысу құқығында бірде-бір әйел шектелмегені атап өтілді. Үкімет мүгедектігі бар адамдар үшін кедергілерді жою бойынша шаралар қабылдады. Әр өңірде тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарына арналған дағдарыс орталықтары жұмыс істейді. Тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жауапкершілік нормалары күшейтілді. Еңбек жағдайлары халықаралық стандарттарға сәйкес келтірілген.
Алғаш рет АҚШ қылмыскер мен ұры - М.Әблязовты "Қазақстанның шынайы оппозициясы"деп атауды тоқтатты. Алайда, оның жақтастары мен әлем бойынша өзі құрған прокси-құрылымдарды американдықтар "саяси тұтқындар", "трансшекаралық қуғын-сүргін" құрбандары және Қазақстанның оппозициялық қозғалыстары деп атауды жалғастыруда.
Менің ең үлкен таңданысым - бұл тұрғыда АҚШ пен ЕО оларды саяси босқындар, содан кейін саяси тұтқындар тізіміне енгізгенге дейін өзінің қылмыстық қызметімен танымал ағайынды Меңдіғазиевтерді Мемлекеттік департаменттің тізіміне қосу.
Әрине, құрметті Бақытжан Төреғожинаның қатысуынсыз "тирек" қазақстандық үкіметтік емес ұйымдар Альянсының пікірімен американдықтар өз мәлімдемелерін растайды. Бақытжан Төреғоженнің айтуынша, 2023 жылы АҚШ Мемлекеттік департаментінің "әйелагігі үшін" сыйлығының лауреаты атанып, ағайынды Меңдіғазиевтермен және Қазақстаннан келген басқа да қашқын олигархтармен жылы достық қарым-қатынаста. Төреғожина ханым мемлекеттік гранттар мен әділ Қазақстанның күн тәртібіне жұмыс істеуден бас тартады.
Осындай сүйіспеншілігі үшін Төрегожина жыл сайын ЮСАИД, ЕО және АҚШ-тың басқа институттарынан, соның ішінде Демократия үшін Ұлттық қордан миллиондаған гранттар алады. Мысалы, Мен сияқты ҮЕҰ сияқты гранттарды оңай ала алмаймыз-біздің Батыс серіктестеріміз бюджеттің жоспарлылығына сілтеме жасай отырып, менің өтінімдерімді тек 2026-2027 жылдары қарауға келісті.
АҚШ Мемлекеттік департаментінің есепте аты аталмаған үкіметтік емес ұйымдар құрған қайғылы қаңтардағы бейресми статистиканы қолдану туралы ұстанымы екінші таң қалдырды. Содан кейін елде 238 адам қайғылы түрде қайтыс болды. Мемлекеттік департамент басқа статистиканы береді – көп нәрсе көп және оларды өлтірілген деп атайды. Ол осы мәселе бойынша ақпаратты "саяси астарлы кісі өлтіру" деп аталатын тарауда орналастырады, ал қайғылы қаңтардың өзі "элитаның ішкі қақтығысы"деп атайды.
Бұл мемлекеттік Департамент сарапшыларының елеулі кемшілігі немесе Қазақстан мен АҚШ арасындағы "Enhanced Strategic Partnership" рухына мүлдем сәйкес келмейтін қате интерпретация, оның шеңберінде біздің еліміз АҚШ-тың көмек және қолдау бағдарламалары саяси даму мәселелері бойынша азаматтық сектормен тікелей іске асыратын өңірдегі жалғыз ел болып қалып отыр.
Үшіншіден, мұнда да, ең қызықтысы, Мемлекеттік департаменттің баяндамасында Қазақстандағы саяси құрылыстың күш-жігерін бағалауға деген көзқарас туындады. Олар толығымен тегістелді. Қазақстанның саяси өміріне халықаралық міндеттемелерін енгізу бойынша ел – азаматтық қоғам жұмысының бес жыл қатарынан, иә, олар қаржыландырып отырғандай, ескерілмеді. Олар тіпті баяндамада айтылмаған, керісінше.
Мәселен, ұлттық алдын алу тетігі институты – нашар, саяси партияларды тіркеудіераықтандыру – нашар, партиялық емес кандидаттардың парламенттік сайлауға қатысуы – жеткіліксіз шара. Ал Президенттің бір мерзімі, Президенттің туыстарына жоғары саяси лауазымдарды атқаруға тыйым салу, Конституциялық сот және т.б. сияқты іргелі нәрселер баяндамада мүлдем айтылмайды.
АҚШ Мемлекеттік Департаментінің сарапшылары мырзалар, Қазақстанда болып жатқан саяси реформалар күрделі геосаяси контексте өтуде және олар көпшілікке ұнамайды.
Әр реформа қанмен және термен беріледі. Бұл ҮЕҰ ретінде мен тікелей қатысамын және елдің демократияның жоғары стандарттарына қарай жоспарлы түрде жылжып келе жатқанын көремін.
Өкінішке орай, АҚШ-тың ҚР-дағы Елшілігі мұны байқамайды және Вашингтондағы әріптестеріне Қазақстан Орталық Азиядағы және бүкіл посткеңестік кеңістіктегі саяси мәдениет үшін тарихи прецеденттер құрып жатқанын баяндамайды. Бұл елде мемлекеттік Департаменттің баяндамасында айтылған, бірақ кімнің айтылмағаны туралы түсініксіз пікірді қолдана отырып, Елемеу немесе ашық сынға алу емес, қолдау қажет.
Қазақстанға саяси транзит жағдайында дамыған демократия стандарттары қолданылады. Бұл ретте аталған стандарттарды АҚШ-тың өзі, сондай-ақ Батыстың басқа елдері, оның ішінде Ұлыбритания Ұлттық қауіпсіздік мүддесі үшін жүйелі түрде елемейді.
Міне, мен АҚШ Мемлекеттік хатшысы Э.Блинкеннің 22 сәуірдегі түсініктемелеріне қайта оралғым келеді, ол АҚШ-тың сыртқы саясаты үшін адам құқықтарын ілгерілету басымдығын қайта растаған кезде, ол БҰҰ-ның Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының ережелерін негізгі өлшем ретінде келтірді. Мен бұған Блинкен мырзаны толықтай қолдаймын және АҚШ Мемлекеттік департаментінің сарапшыларын Қазақстанның күш-жігерін бағалау кезінде осы норманы орындауға шақырамын.
Баяндамаға берген түсініктемелерінде АҚШ Мемлекеттік хатшысы Э. Блинкен елдердің БҰҰ-ның Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының ережелерін орындауына негізделген АҚШ-тың сыртқы саясаты үшін адам құқықтарын ілгерілету басымдығын қайта растады.
Ол Ресейдегі, СУАРДАҒЫ, Тәжікстандағы, Әзірбайжандағы және Газа секторындағы адам құқықтарының жағдайына егжей-тегжейлі тоқталып, Израильдің өз қауіпсіздігін қамтамасыз ету құқығын мойындады.
Жақсартулар Америка Құрама Штаттары ЛГБТ құқықтарын қорғау бойынша заңнамалық пакеттер қабылданған елдерде ғана атап өтілді.
Қазақстан бойынша баяндама мәтінінде американдық сыртқы саяси ведомство Қазақстанның азаматтарымыздың әлеуметтік-экономикалық құқықтарын қамтамасыз ету жөніндегі жұмысына нашар баға берген жоқ.
Оң жағынан, елдің саяси өміріне қатысу құқығында бірде-бір әйел шектелмегені атап өтілді. Үкімет мүгедектігі бар адамдар үшін кедергілерді жою бойынша шаралар қабылдады. Әр өңірде тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарына арналған дағдарыс орталықтары жұмыс істейді. Тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жауапкершілік нормалары күшейтілді. Еңбек жағдайлары халықаралық стандарттарға сәйкес келтірілген.
Алғаш рет АҚШ қылмыскер мен ұры - М.Әблязовты "Қазақстанның шынайы оппозициясы"деп атауды тоқтатты. Алайда, оның жақтастары мен әлем бойынша өзі құрған прокси-құрылымдарды американдықтар "саяси тұтқындар", "трансшекаралық қуғын-сүргін" құрбандары және Қазақстанның оппозициялық қозғалыстары деп атауды жалғастыруда.
Менің ең үлкен таңданысым - бұл тұрғыда АҚШ пен ЕО оларды саяси босқындар, содан кейін саяси тұтқындар тізіміне енгізгенге дейін өзінің қылмыстық қызметімен танымал ағайынды Меңдіғазиевтерді Мемлекеттік департаменттің тізіміне қосу.
Әрине, құрметті Бақытжан Төреғожинаның қатысуынсыз "тирек" қазақстандық үкіметтік емес ұйымдар Альянсының пікірімен американдықтар өз мәлімдемелерін растайды. Бақытжан Төреғоженнің айтуынша, 2023 жылы АҚШ Мемлекеттік департаментінің "әйелагігі үшін" сыйлығының лауреаты атанып, ағайынды Меңдіғазиевтермен және Қазақстаннан келген басқа да қашқын олигархтармен жылы достық қарым-қатынаста. Төреғожина ханым мемлекеттік гранттар мен әділ Қазақстанның күн тәртібіне жұмыс істеуден бас тартады.
Осындай сүйіспеншілігі үшін Төрегожина жыл сайын ЮСАИД, ЕО және АҚШ-тың басқа институттарынан, соның ішінде Демократия үшін Ұлттық қордан миллиондаған гранттар алады. Мысалы, Мен сияқты ҮЕҰ сияқты гранттарды оңай ала алмаймыз-біздің Батыс серіктестеріміз бюджеттің жоспарлылығына сілтеме жасай отырып, менің өтінімдерімді тек 2026-2027 жылдары қарауға келісті.
АҚШ Мемлекеттік департаментінің есепте аты аталмаған үкіметтік емес ұйымдар құрған қайғылы қаңтардағы бейресми статистиканы қолдану туралы ұстанымы екінші таң қалдырды. Содан кейін елде 238 адам қайғылы түрде қайтыс болды. Мемлекеттік департамент басқа статистиканы береді – көп нәрсе көп және оларды өлтірілген деп атайды. Ол осы мәселе бойынша ақпаратты "саяси астарлы кісі өлтіру" деп аталатын тарауда орналастырады, ал қайғылы қаңтардың өзі "элитаның ішкі қақтығысы"деп атайды.
Бұл мемлекеттік Департамент сарапшыларының елеулі кемшілігі немесе Қазақстан мен АҚШ арасындағы "Enhanced Strategic Partnership" рухына мүлдем сәйкес келмейтін қате интерпретация, оның шеңберінде біздің еліміз АҚШ-тың көмек және қолдау бағдарламалары саяси даму мәселелері бойынша азаматтық сектормен тікелей іске асыратын өңірдегі жалғыз ел болып қалып отыр.
Үшіншіден, мұнда да, ең қызықтысы, Мемлекеттік департаменттің баяндамасында Қазақстандағы саяси құрылыстың күш-жігерін бағалауға деген көзқарас туындады. Олар толығымен тегістелді. Қазақстанның саяси өміріне халықаралық міндеттемелерін енгізу бойынша ел – азаматтық қоғам жұмысының бес жыл қатарынан, иә, олар қаржыландырып отырғандай, ескерілмеді. Олар тіпті баяндамада айтылмаған, керісінше.
Мәселен, ұлттық алдын алу тетігі институты – нашар, саяси партияларды тіркеудіераықтандыру – нашар, партиялық емес кандидаттардың парламенттік сайлауға қатысуы – жеткіліксіз шара. Ал Президенттің бір мерзімі, Президенттің туыстарына жоғары саяси лауазымдарды атқаруға тыйым салу, Конституциялық сот және т.б. сияқты іргелі нәрселер баяндамада мүлдем айтылмайды.
АҚШ Мемлекеттік Департаментінің сарапшылары мырзалар, Қазақстанда болып жатқан саяси реформалар күрделі геосаяси контексте өтуде және олар көпшілікке ұнамайды.
Әр реформа қанмен және термен беріледі. Бұл ҮЕҰ ретінде мен тікелей қатысамын және елдің демократияның жоғары стандарттарына қарай жоспарлы түрде жылжып келе жатқанын көремін.
Өкінішке орай, АҚШ-тың ҚР-дағы Елшілігі мұны байқамайды және Вашингтондағы әріптестеріне Қазақстан Орталық Азиядағы және бүкіл посткеңестік кеңістіктегі саяси мәдениет үшін тарихи прецеденттер құрып жатқанын баяндамайды. Бұл елде мемлекеттік Департаменттің баяндамасында айтылған, бірақ кімнің айтылмағаны туралы түсініксіз пікірді қолдана отырып, Елемеу немесе ашық сынға алу емес, қолдау қажет.
Қазақстанға саяси транзит жағдайында дамыған демократия стандарттары қолданылады. Бұл ретте аталған стандарттарды АҚШ-тың өзі, сондай-ақ Батыстың басқа елдері, оның ішінде Ұлыбритания Ұлттық қауіпсіздік мүддесі үшін жүйелі түрде елемейді.
Міне, мен АҚШ Мемлекеттік хатшысы Э.Блинкеннің 22 сәуірдегі түсініктемелеріне қайта оралғым келеді, ол АҚШ-тың сыртқы саясаты үшін адам құқықтарын ілгерілету басымдығын қайта растаған кезде, ол БҰҰ-ның Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының ережелерін негізгі өлшем ретінде келтірді. Мен бұған Блинкен мырзаны толықтай қолдаймын және АҚШ Мемлекеттік департаментінің сарапшыларын Қазақстанның күш-жігерін бағалау кезінде осы норманы орындауға шақырамын.